Εθνικός Διχασμός- Πηγές

ΠΗΓΕΣ

1.

Η εθνική ενότητα και η ευεξία που είχε δημιουργήσει ο θρίαμβος των Βαλκανικών Πολέμων δε διήρκεσαν πολύ.

Η διαφωνία του Βενιζέλου και του βασιλιά Κωνσταντίνου ως προς τη θέση της Ελλάδας στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο θα οδηγήσει σε αμείλικτη σύγκρουση τον ελληνικό λαό. Η αδυναμία συνεννόησης με το βασιλιά οδηγεί το Βενιζέλο στην απόφαση να παραιτηθεί το Φεβρουάριο του 1915. Θα επανέλθει στην κυβέρνηση με τις εκλογές του Μαΐου του 1915, που διενήργησε η διορισμένη από το βασιλιά υπηρεσιακή κυβέρνηση του Δημήτριου Γούναρη, κυριότερου και αξιολογότερου εκπροσώπου της αντιβενιζελικής παράταξης. Η διαφωνία όμως των δύο αντρών παίρνει ολοένα και κρισιμότερες διαστάσεις. Ο βασιλιάς εξακολούθησε να αντιστρατεύεται με κάθε τρόπο την πολιτική του Βενιζέλου προκαλώντας την οριστική παραίτηση του τελευταίου τον Οκτώβριο του 1915. Ακολουθεί περίοδος δικτατορικής σχεδόν διακυβέρνησης της χώρας από το βασιλιά μέσω ανίσχυρων, υποταγμένων στις θελήσεις του κυβερνήσεων με τη Βουλή διαλυμένη, ενώ σφοδρή τρομοκρατία εξαπολύεται εναντίον των βενιζελικών. Η νέα, δυσμενής για τους Συμμάχους, κατάσταση στο μακεδονικό μέτωπο και η εκτίμηση ότι διακυβεύονται τα ελληνικά κέρδη των Βαλκανικών Πολέμων οδηγούν μια ομάδα βενιζελικών αξιωματικών και πολιτών στην οργάνωση του κινήματος της Εθνικής Αμύνης τον Αύγουστο του 1916, με στόχο την είσοδο της Ελλάδας στον πόλεμο στο πλευρό της Εntente. Η παράδοση της στρατιάς της Καβάλας στους Γερμανούς κατ' εντολή του βασιλιά και η κατάληψη του οχυρού Ρούπελ από τους Βούλγαρους (Μάιος 1916) καθώς και η προέλασή τους στην ανατολική Μακεδονία είχαν οξύνει την κατάσταση. Ο Βενιζέλος μεταφέρει στη Θεσσαλονίκη την προσωρινή κυβέρνηση που έχει ήδη σχηματίσει στην Κρήτη, όπου είχε πάει αναχωρώντας από την Αθήνα μετά την παραίτησή του.

Η τριανδρία που αναλαμβάνει την ανώτατη αρχή, ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ο ναύαρχος Παύλος Κουντουριώτης και ο στρατηγός Παναγιώτης Δαγκλής, αποφασίζει την είσοδο της Ελλάδας στον πόλεμο στο πλευρό της Εntente. Ο Εθνικός Διχασμός είναι γεγονός. Από τον Οκτώβριο του 1916 δύο ελληνικά κράτη συνυπάρχουν, των Αθηνών και της Θεσσαλονίκης, ορίζοντας και γεωγραφικά την κοινωνική και πολιτική σύγκρουση που σήμαινε ο Διχασμός. Ο αποκλεισμός της Αθήνας από τα αγγλογαλλικά στρατεύματα προς εκβιασμό της κατάστασης, καταδικάζει σε πείνα τον πληθυσμό της νότιας Ελλάδας. Το λαϊκό αίσθημα, που στην αρχή του πολέμου έκλινε υπέρ των Αγγλογάλλων, μετατοπίζεται εναντίον τους, που τώρα μετατρέπονται σε εχθρούς για τους μισούς Έλληνες. Η Αθήνα συγκλονίζεται από διαδηλώσεις και αντιδιαδηλώσεις, οι διώξεις των βενιζελικών κορυφώνονται, ενώ ένα εξαιρετικό γεγονός, το "ανάθεμα" του Βενιζέλου, λαμβάνει χώρα στην Αθήνα και σε άλλες πόλεις. Η άρνηση του βασιλιά στο αίτημα των Γάλλων για παράδοση των αντιτορπιλικών, των σιδηροδρόμων και του λιμανιού του Πειραιά οδηγούν στη μάχη των Αθηνών μεταξύ Γάλλων από τη μια και των "επίστρατων", πολιτών πιστών στο βασιλιά, και τμήματος στρατού από την άλλη γύρω από το λόφο του Φιλοπάππου (Νοέμβριος 1916). Τα Νοεμβριανά, όπως έμειναν στην ιστορία τα γεγονότα αυτά, καταδεικνύουν την κρισιμότητα της κατάστασης που είναι στα όρια του εμφύλιου πολέμου.

2.

Οι εξελίξεις του Διχασμού και οι πιέσεις των Δυνάμεων ανάγκασαν τον Κωνσταντίνο να παραιτηθεί υπέρ του δευτερότοκου γιου του, Αλέξανδρου (Ιούνιος 1917) και να εγκαταλείψει τη χώρα.

Ο Βενιζέλος γύρισε στην Αθήνα και σχημάτισε καινούργια κυβέρνηση επαναφέροντας τη Βουλή τη διαλυμένη από το βασιλιά το 1915, την επονομαζόμενη "Βουλή των Λαζάρων". Η νέα κυβέρνηση από τη μια υλοποιεί την εξωτερική της πολιτική και από την άλλη επιχειρεί την εκκαθάριση της κρατικής μηχανής από τους αντιβενιζελικούς με διώξεις της ίδιας σφοδρότητας με αυτές που είχαν υποστεί οι οπαδοί της την αμέσως προηγούμενη περίοδο. Συνεχίζει δε το συνολικότερο μεταρρυθμιστικό έργο της προηγούμενης θητείας της, ενώ η Μικρασιατική Εκστρατεία βρίσκεται σε εξέλιξη.

Κατά την περίοδο αυτή η ελληνική κοινωνία διχάστηκε δραματικά σε βενιζελικούς και βασιλόφρονες, τοποθέτηση με βαθύτερες κοινωνικοπολιτικές διαστάσεις, που υπερέβαιναν την κομματική τοποθέτηση. Η ενσωμάτωση των Νέων Χωρών και των πληθυσμών τους μετά τους νικηφόρους Βαλκανικούς Πολέμους δημιούργησε επιπλέον εντάσεις και συγκρούσεις, που εγγράφονται και αυτές στην ίδια λογική.

Το χάσμα έγινε κατά καιρούς τόσο βαθύ ώστε πήρε διαστάσεις εμφύλιου πολέμου στα χρόνια του Διχασμού. Την εποχή των Νοεμβριανών η Αθήνα συγκλονίστηκε από διαδηλώσεις, ενώ την επομένη της μάχης του Φιλοππάπου σφοδρές διώξεις βενιζελικών εξαπολύθηκαν και πολλοί επώνυμοι συνελήφθησαν και διασύρθηκαν. Από τις πιο εντυπωσιακές περιπτώσεις ήταν ο διασυρμός και η φυλάκιση του Εμμανουήλ Μπενάκη, δημάρχου τότε Αθηναίων, εθνικού ευεργέτη, με την κατηγορία ότι από το σπίτι του πυροβολούσαν συνωμότες. Το σπίτι του Ελευθέριου Βενιζέλου καταστράφηκε, ενώ στο πεδίο του Άρεως στην Αθήνα αλλά και σε άλλες πόλεις συντελέστηκε ένα εξαιρετικό γεγονός, το ανάθεμα του Βενιζέλου, ενδεικτικό της πόλωσης. Τα έντονα πολιτικά πάθη, η αντιπαλότητα βενιζελικών-αντιβενιζελικών δίνουν τον τόνο στις κοινωνικές σχέσεις, συστήνουν έχθρες και φιλίες, πέρα από τις διώξεις που υφίστανται διαδοχικά οι μεν από τους δε. Στα πολιτικά πάθη συμμετέχουν όλοι, αφού ακόμα και της ρομβίας οι επιλογές, "Του Αϊτού ο Γιος" αλλά και ο "Γιος του Ψηλορείτη", ενθουσίαζαν ή εκνεύριζαν τα πλήθη και έφερναν τον ιδιοκτήτη της στην αστυνομία. Το ίδιο συνέβαινε και με το ρεπερτόριο των επιθεωρήσεων, που προσάρμοζαν τα έργα στην επικαιρότητα ή υφίσταντο τις απαγορεύσεις της λογοκρισίας, στην περίπτωση που δε συμμορφώνονταν από μόνοι τους οι επιχειρηματίες. Η επιστροφή των βενιζελικών στην εξουσία σήμανε νέο κύκλο αντεκδικήσεων εις βάρος των βασιλοφρόνων. Πολωμένο ήταν και το κλίμα μέσα στο οποίο διεξήχθησαν οι εκλογές του 1920. Και μετά την Καταστροφή, η κατακραυγή για τη συμφορά οδήγησε σε καινούργιους διχασμούς στην κοινωνική και πολιτική ζωή και η αναζήτηση ευθυνών οδήγησε στη Δίκη των Εξ που με τη σειρά της επηρέασε το κοινωνικό κλίμα, ενώ και η ίδια η παρουσία των προσφύγων θα προκαλέσει εντάσεις στις σχέσεις τους με τους γηγενείς.

ΙΔΡΥΜΑ ΜΕΙΖΟΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ

3. Βενιζελισμός και αντιβενιζελισμός

3.1. Ως βενιζελισμός ορίζεται ένα ευρύ κίνημα σε όλους τους τομείς της εθνικής ζωής, το οποίο αποτέλεσε το φορέα μιας συνεπούς και δυναμικής προσπάθειας καθολικού αστικού εκσυγχρονισμού της Ελλάδας, συνδυασμένου με μια ορισμένη αντίληψη της εθνικής ολοκλήρωσης και του περιεχομένου της Μεγάλης Ιδέας.

Το πολιτικό περιεχόμενο του βενιζελισμού, η "ανόρθωση", συνίστατο στη στόχευση δημιουργίας ενός κράτους δικαίου, με σύγχρονες κοινωνικές, οικονομικές, διοικητικές λειτουργίες και ικανού να ενσωματωθεί οικονομικά και πολιτιστικά στη Δύση, να εξευρωπαϊστεί. Πρόκειται δηλαδή για μια προσπάθεια διαμόρφωσης της ελληνικής κοινωνίας στο πλαίσιο του καπιταλιστικού συστήματος και κατά τα πρότυπα των δυτικών φιλελεύθερων δημοκρατιών. Αυτός ο αστικός εκσυγχρονισμός και ο εξευρωπαϊσμός συνδυάζονται αδιάσπαστα από την πρώτη στιγμή, το 1910, με τον αλυτρωτισμό. Oι δύο στόχοι διαπλέχτηκαν και υπηρέτησαν ο ένας τον άλλο. Η εσωτερική οργάνωση, ο διοικητικός και πολιτικός εκσυγχρονισμός και η οικονομική ανάπτυξη της χώρας γίνονταν αντιληπτά ταυτόχρονα ως αίτια και αποτελέσματα της εδαφικής επέκτασης. Και τα δυο πάντως, και η εσωτερική ανόρθωση και η εδαφική επέκταση, υπηρετούν το στόχο της δημιουργίας ενός εκσυγχρονισμένου ευρωπαϊκού κράτους, ενσωματωμένου στην ιδεολογικοπολιτική και οικονομική πραγματικότητα που εξέφραζε η Δυτική Ευρώπη.

3.2. Ως αντιβενιζελισμός ορίζεται ουσιαστικά ο χώρος που αντιστέκεται στο πρόγραμμα που εισηγείται ο βενιζελισμός τόσο στο στόχο του αστικού εκσυγχρονισμού και του εξευρωπαϊσμού των θεσμών και της κοινωνικοπολιτικής ζωής όσο και στο στόχο της εθνικής ολοκλήρωσης, όπως την αντιλαμβάνεται ο τελευταίος. Από αυτή την πρωταρχική αντίθεση θα αποκρυσταλλωθεί η ιδεολογία του.

Πιο συγκεκριμένα, πρόκειται για την αντίδραση και την αντίσταση της "κρατικής" αστικής τάξης που ηγεμόνευσε τον περασμένο αιώνα, ελέγχοντας -μαζί με το θρόνο- το κράτος, απέναντι στην επιχειρηματική αστική τάξη, η οποία, ευνοημένη από τις οικονομικές αλλαγές του τέλους του 19ου αιώνα, διεκδικούσε την πολιτική της εκπροσώπηση παραμερίζοντας την προηγούμενη "ολιγαρχία". Εκτός αυτής και άλλες κοινωνικές ομάδες συσπειρώνονται γύρω από τον Κωνσταντίνο, κοινό και συνεκτικό στοιχείο του χώρου, εναντίον του Βενιζέλου. Ειδικά στα χρόνια του Διχασμού 1915-17, παρατηρεί ο Γ. Θ. Μαυρογορδάτος, φάνηκε να εκφράζει ένα συγκεκριμένο, αντιφιλελεύθερο πρόγραμμα, το οποίο ουσιαστικά συνεπαγόταν την εγκαθίδρυση ενός παραδοσιακού, στρατοκρατικού, γραφειοκρατικού καθεστώτος υπό τη Μοναρχία, που ερχόταν σε αντίθεση ακόμα και με το κοινοβουλευτικό παρελθόν των αστικών στοιχείων που ήταν επικεφαλής του χώρου αυτού. Σε κάθε περίπτωση, αντιβενιζελισμός δεν είναι παρά η αντίδραση παραδοσιακών προκαπιταλιστικών στοιχείων που φοβούνται τον επιχειρούμενο καπιταλιστικό μετασχηματισμό.

ΙΔΡΥΜΑ ΜΕΙΖΟΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ

4. «Τα τραγικά γεγονότα των Αθηνών, όπου τόσοι εκ των συναγωνιστών μας εύρον μαρτυρικόν θάνατον και εδιώχθησαν σκληρώς, εδημιούργησαν μεταξύ του αιμοσταγούς βασιλέως και του έθνους χάσμα του λοιπού αγεφύρωτον. Όπως επιβάλη την τυραννίδα του δεν εδίστασε να θυσιάση τα υπέρτατα συμφέροντα του Ελληνισμού εις τους εθνικούς ανταπαιτητάς μας, με την πρόθεσιν να βοηθήση την γερμανικήν νίκην, εφ' ης και μόνης ηδύνατο να εδραιώση την ελέω θεού βασιλείαν του. Και όπως εμποδίση τον ταχύτερον εξοπλισμόν εκείνων εκ των πατριωτών, όσοι συνετάχθησαν μετά των πατροπαραδότων φίλων και προστατίδων Δυνάμεων κατά των κοινών εχθρών, δεν εδίστασε να στρέψη τα ελληνικά όπλα κατά των στρατιωτών των οποίων οι πατέρες έχυσαν το αίμα των υπέρ της ελληνικής ανεξαρτησίας. Επωφελούμενος δε της ευκαιρίας εξαπέλυσε τον βασιλικόν του στρατόν εις σφαγήν εκείνων, οίτινες διετήρησαν άκαμπτον μέχρι τέλους το εθνικόν φρόνημα. Από της στιγμής αυτής ο βασιλεύς Κωνσταντίνος είναι έκπτωτος του θρόνου του. Δεν αμφιβάλλομεν ότι ο λαός πανδήμως συνερχόμενος θα επιδοκιμάση την έκπτωσιν ταύτην, ήτις αφορά προσωπικώς τον τύραννον βασιλέα και όχι την δυναστείαν».

Η προσωρινή κυβέρνησις Βενιζέλος, Κουντουριώτης, Δαγκλής (Κείμενο που έστειλε η προσωρινή κυβέρνηση στους κατά τόπους αντιπροσώπους της στις 24 Νοεμβρίου 1916, στο Γ.Θ. Μαυρογορδάτου, Μελέτες και κείμενα για την περίοδο 1909-1940, Αθήνα-Κομοτηνή, Σάκκουλας, χ.χ., σ. 88-89) 5. «Χθες το απόγευμα εις το ναόν του Αγίου Διονυσίου ετελέσθη δέησις υπέρ του βασιλέως, προσελθόντων πάντων των ενοριτών. Εν μέσω νεκρικής σιγής και κατανύξεως γονυπετείς όλοι μετά του ιερέως εδεήθησαν υπέρ της σωτηρίας του Βασιλέως και της κατασυντριβής των απαισίων προδοτών και εχθρών της πατρίδος, βροντοφωνούντος του εμπνευσμένου ιερέως Παπαφώτη "Ζήτω ο βασιλεύς και αιώνιον ανάθεμα εις τους προδότας". Μετά την δέησιν, ο κ. Δούφας, παρευρισκόμενος εις τον ναόν, ωμίλησε περί της θεόθεν αποστολής του Βασιλέως μας και της αθανάτου Ελληνικής φυλής, συστήσας πίστιν και αφοσίωσιν εις τον Άνακτα και τον στρατόν του, καθώς και ψυχραιμία και αντοχήν εις την κρίσιμον ταύτην περίοδον του εθνικού μας βίου». (Απόσπασμα από την εφημερίδα Χρόνος, 5 Δεκεμβρίου 1916, στο Γ. Θ. Μαυρογορδάτου, Μελέτες και κείμενα για την περίοδο 1909-1940, Αθήνα-Κομοτηνή, Σάκκουλας, χ.χ., σ. 89.

6. Δέησις υπέρ Βασιλέως - Ανάθεμα κατά Βασιλέως

6.1. Δέησις υπέρ υγείας Βασιλέως ΕΙΣ ΠΑΛΑΙΟΧΩΡΙΟΝ. Επιστέλλουσιν ημίν εκ Παλαιοχωρίου.

Ετελέσθη σήμερον εν τω της Κωμοπόλεώς μας Ι. Ν. Αγ. Παρασκευής πάνδημος και επιβλητική δέησις υπέρ της ταχείας αναρρώσεως του Σεπτού ημών Άνακτος. Παρίσταντο το Κοινοτικόν Συμβούλιον της Κωμοπόλεώς μας, άπαντες οι κάτοικοι το προσωπικόν του σχολείου μετά των μαθητών και μαθητριών.

Εν τέλει απηγγέλθη υπό μαθητού η εξής προσευχή:

«Μπρος στην εικόνα σου Χριστέ με σέβας γονατίζω και τη μεγάλη χάρι σου, πατέρα, σου ζητώ για τον μεγάλο βασιλιά του έθνους μας και προσευχή εγκάρδια για τούτον θα σου πω Χριστέ μου που τον Λάζαρον ανέστησες Θεέ μου μόνον με έναν λόγο σου Ουράνιε Πατέρα λυπήσου μας τα τέκνα Του και δός του την υγεία δακρύζει όλο το Έθνος μας για τούτο πέρα πέρα Λυπήσου μας και σώσε Τον ω! ναι τον λατρευτό μας που η Ζωή Του μύριες ελπίδες μας φτερώνει που κάνει αλήθεια ζωντανή το κάθε όνειρο μας που σπα του σκλάβου τα δεσμά και τον ελευθερώνει ω! Ναι λυπήσου μας Θεέ και δός Του την υγείαν το όνομα Σου Δέσποτα γνωρίζει να λατρεύη και έχει για μόνο σύνθημα την πίστι, την θρησκεία σπλαχνίσου όλο το Έθνος μας όπου σε ικετεύει».

ΗΧΩ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ, φ. 279, Κοζάνη 31 Μαΐου 1915

6.2. ΕΚ ΚΑΪΛΑΡΙΩΝ. Καϊλάρια 27 Απριλίου 1917.

«Πανδήμως και εν ασφυκτική συναθροίσει κατά την παρελθούσαν Κυριακήν 23^ην φθίνοντος μετά της υπέρ της Μεγαλουργού Τριανδρίας, εν τω 1. Ν. Δοξολογίαν και περί ώραν 10^ην  π.μ. εγένετο εν πρωτοφανεί συναγερμώ έξωθι της πλατείας του ναού η ιστορική και υπέρτατου μεγαλείου λαβούσα όψιν τελετή δι' ης ο Ελληνικός λαός Καϊλαρίων εκπληρών ιερόν προς την πατρίδα καθήκον, απεκήρυξε τον δυνάστην τύραννον βασιλέα Κωνσταντίνον.

Προ της διά βροντοφώνου αναθέματος εκδηλώσεως του πλήθους κατά του εκπτώτου συνεκίνησε μέχρι δακρύων την ιστορικήν συνάθροισιν δια γλαφυρότατου λόγου ο ιατρός κ. Σ. Χατζημήτσος και το πλήθος αναπέμψαν κατά της Εθνοκτόνου κλίκας των Αθηνών βαρείαν αράν, έξαλλον ενθουσιασμού εζητωκραύγασεν υπέρ του Σωτήρος μας Βενιζέλου, της Τριανδρίας, των γενναίων βουλγαρομάχων μας και των ευεργετών μας συμμάχων.

Μετά ταύτα υπεγράφη ψήφισμα όπερ εστάλη τω ακαμάτω και σεβαστώ ημίν Κυβερνητικώ Αντιπροσώπω κ. Ηλιάκη εις ον οι κάτοικοι των δύο νομών οφείλουσι ανεξάντλητον ευγνωμοσύνην δια την εν γένει υπέρ του τόπου μέριμναν και ευθυδικίαν εν τη διοικήσει του».

Μιχ. Παπαριστείδης

7. «Ο αποκλεισμός συνεχίζεται και μάλιστα στενώτατος. Στάρι υπήρχε ελάχιστο, όσον δηλαδή παρήγετο στον τόπο, το οποίον μάλιστα παρέμενεν εις την ύπαιθρον και δεν έφτανε στας πόλεις.

Το κάρβουνο είχε λείψει εντελώς. Αι στερήσεις ήσαν απερίγραπτοι. Το πράγμα έφτανε μέχρι αφαντάστου σκληρότητος. [...] Κανείς δεν επίστευεν ότι όλα αυτά ήσαν αναγκαία διά την ασφάλειαν των νώτων του Σαράιγ. Ο πολύς κόσμος επίστευεν ότι όλα αυτά εγίνοντο δια να εξαναγκασθή η Ελλάς να πολεμήση με την Αντάντ. Όλοι οι άλλοι, γενικώς όλοι οι άλλοι εφρόνουν, ότι δια των σκληρών απανθρώπων τούτων μέτρων, αι Δυνάμεις της Συνενοήσεως υπελόγιζον ότι ο ελληνικός λαός θα εγκατέλιπε τον Βασιλέα και θα εστρέφετο προς τον Βενιζέλον. Ουδεμία πλάνη μεγαλυτέρα ταύτης θα ήτο δυνατή. Όσον ο λαός ετυραννείτο τόσον και περισσότερον συνεσπειρούτο, αλλά και τόσον περισσότερον αφωσιώνετο προς τον Βασιλέα. Αι υπέρ αυτού λαϊκαί εκδηλώσεις ήσαν συνεχείς, ατέλειωτες και αυθόρμητες. Από όπου και αν διήρχετο, όπου και αν επήγαινεν, εγίνετο το αντικείμενον των πλέον ενθουσιωδών εκδηλώσεων. Πίσω από το βασιλικόν αυτοκίνητον έτρεχον εκατοντάδες ανθρώπων για να χειροκροτούν και ζητωκραυγάζουν τον βασιλέα». Κ. Ζαβιτζιάνου, Αναμνήσεις εκ της διαφωνίας Κωνσταντίνου-Βενιζέλου, Α', Αθήνα, 1946, σ. 237.

8. Ο Βενιζέλος στις βενιζελικές και αντιβενιζελικές εφημερίδες

8.1. «Δεν θέλουν να εννοήσουν ότι πρόκειται περί εντελώς εξαιρετικής προσωπικότητας, ήτις φέρει από φύσεως την σφραγίδα της υπεροχής και της διαφοράς από τον κοινόν ανθρώπινον τύπον. Επιμένουν να αγνοούν ότι έχουν ενώπιόν των εν αληθές ηθικόν όρος, άβατον εις τα ηθικά των μέσα»; (Πατρίς, 27-3-1915)
«Η προσωποποίησις της δυνάμεως του λαού. Η εκδήλωσις της αιωνίας ευρωστίας της ελληνικής φυλής. Ο δυνατός, όστις εξήρθη υπεράνω προσώπων. Η θέλησις του λαού, ήτις απέβλεψεν εις το κοινόν, το γενικόν, το ολοκληρωτικόν συμφέρον. Ο πέλεκυς της βουλήσεως του Έθνους, όστις κατέρριψε τα είδωλα και εστερέωσε νέους θεούς, την Ισότητα, την Αξίαν, την Εργασίαν, την Ηθικήν, το Σθένος. Ο ανήρ, όστις εκεί ένθα οι άλλοι δεν έβλεπαν ειμή ερείπια μόνον και τέφραν, αυτός ανεύρε γρανιτώδη και ασάλευτα θεμέλια, ίνα στερεώση την νέαν Ελλάδα». (Εστία, 14-4-1915)
 8.2. «O επαναστάτης του Θερίσσου, ο ηθικός δολοφόνος του πρίγκηπος Γεωργίου, ο υπονομευτής της Δυναστείας του, ο ασεβής αναρχικός και στασιαστής κατά του βασιλέως Κωνσταντίνου, ο απεμπολητής των εθνικών συμφερόντων και απαρνητής των εθνικών δικαιωμάτων, κείται πολιτικός νεκρός υπό τας αράς ολοκλήρου του Έθνους». (Σκριπ, 24-9-1915)
«…Ενεδρεύων ως όφις από της πρώτης ημέρας της πτώσεως του, εξήλθε χθες από τους τελματώδεις φράκτας του ο Μέγας Αναρχικός, ολόσωμος, στυγνός, συρίζων απαισίως, χύνων τους αφρούς της λύσσης του δεξιά και αριστερά και διασκορπίζων το δηλητήριό του προς πάσαν διεύθυνσιν». (Σκριπ, 23-10-1915)

Δ. Παπαδημητρίου (1989), «Ο Τύπος και ο Διχασμός, 1914-1915», στο: Θ. Bερέμης- Γ. Γουλιμή, Eλευθέριος Βενιζέλος. Κοινωνία-Οικονομία-Πολιτική στην εποχή του. Αθήνα: Γνώση, σσ. 419-421.

9. Νοεμβριανά

ΚΕΙΜΕΝΟ 1

Ένας δημοσιογράφος περιγράφει μία σκηνή από τους δρόμους της Αθήνας κατά τα Νοεμβριανά (Πηγή: Χρ. Χουρμούζιος Τα κατά την 18ην και 19ην Νοεμβρίου 1916 και επέκεινα, τυπ. Εσπερίας, Λονδίνο 1919, σ. 102):

«Κάτι μεταξύ κυνηγών και Μπόερς πολεμιστών ωμοίαζον οι εθελονταί οίτινες μη δυνηθέντες ή προλαβόντες να φορέσουν στολήν, εγύριζαν περίπολοι με ρεπούμπλικαν, μάνλιχερ, ξιφολόγχην και φυσεκλίκια. Πολλοί από αυτούς περιφερόμενοι με μόνιππα κατεσκόπευον τα υπερώα, ιδίως των υπόπτων ξενοδοχείων και μπαμ! Έστελλον τας σφαίρας εις τους ελλοχεύοντας προδότας. Κάποιος είπεν εις μίαν τοιαύτην περίπολον: «Για πουλιά πάτε, πατριώτες; -Τι πουλιά μωρέ! Για αρκούδες … βουλγάρικες»!

ΚΕΙΜΕΝΟ 2

Περιγραφή της πρώτης μέρας των κατά τα Νοεμβριανά (Πηγή: Χρ. Χουρμούζιος Τα κατά την 18ην και 19ην Νοεμβρίου 1916 και επέκεινα, τυπ. Εσπερίας, Λονδίνο 1919, σ. 94):

«Τα καταστήματα εκλείσθησαν, αι οδοί ηρημώθησαν, η συγκοινωνία ενεκρώθη. Ο Βενιζελικός κόσμος ευρίσκετο υπό το κράτος εύλογου τρόμου … δεν ήργησαν να σημειωθούν και αιματηρά επεισόδια … Η νυξ της αιματηράς ημέρας διήλθε ζοφερά και βαρεία και πλήρης αγωνίας δι΄ολόκληρον τον φιλήσυχον πληθυσμόν της πόλεως. Ήδη από των πρώτων εσπερινών ωρών πάσα κυκλοφορία ανά τας οδούς είχε διακοπεί. Η κίνησις των τραμ ανεκόπη επίσης, διαταγή δε της Κυβερνήσεως δεν ανήφθησαν και οι δημοτικοί φανοί.

ΚΕΙΜΕΝΟ 3

Περιγραφή των διώξεων εναντίον των βενιζελικών κατά τα Νοεμβριανά (Πηγή: Χρ. Χουρμούζιος Τα κατά την 18ην και 19ην Νοεμβρίου 1916 και επέκεινα, τυπ. Εσπερίας, Λονδίνο 1919, σ. 99):

«Μεθ’ εκάστην έκρηξιν πυροβολισμών των επιστράτων περίπολοι σπεύδουσαι αποκλείουν την καθ΄ ης η απόπειρα οικίαν ή κατάστημα και συλλαμβάνουν μεθ΄ ύβρεων και δεινών προπηλακισμών και κακοποιήσεων τους εντρόμους Βενιζελικούς ενοίκους, οίτινες δέσμιοι ή συρόμενοι εν μέσω λογχών οδηγούνται εις το Φρουραρχείον υπό το στίγμα ομοιομόρφου άπαντες κατηγορίας, συνωμοσίας κατά του καθεστώτος και εσχάτης προδοσίας … Και είνε χαρακτηριστικόν το επεισόδιον το οποίον αφηγείται η Εσπερινή περί ενός εκ των συλληφθέντων τούτων, όστις απαγόμενος υπό της περιπόλου και εκσυριττόμενος υπό του πλήθους διεμαρτύρετο προς το πλήθος, του οποίου εζήτει να κινήσει την συμπάθειαν, ότι "αυτός δεν ήτο Βενιζελικός, αλλά μόνο κλέπτης"»!

ΚΕΙΜΕΝΟ 4

Περιγραφή των διώξεων εναντίον των βενιζελικών κατά τα Νοεμβριανά (Πηγή: Χρ. Χουρμούζιος Τα κατά την 18ην και 19ην Νοεμβρίου 1916 και επέκεινα, τυπ. Εσπερίας, Λονδίνο 1919, σ. 115):

«Παντού όπου εισήρχοντο οι άτακτοι και οι άλλοι οπλοφόροι της Κυβερνήσεως, η εισβολή των χρησιμοποιείται προς διαρπαγήν και λαφυραγωγίαν. Οι συλλαμβανόμενοι θεωρούνται ως προγεγραμμένοι, των οποίων η ζωή εξαρτάται πράγματι μόνον εκ της καλής θελήσεως των αιχμαλωτιστών των. Η περιουσία των θεωρείται ως περιουσία καταδίκων επιθανατίων, την οποίαν δύνανται να διαθέσουν κατά βούλησιν οι "τίμιοι" άνθρωποι, οι αναλαβόντες το καθήκον να μολύνουν τα όπλα των εις το αίμα των "προδοτών"».

          
ΚΕΙΜΕΝΟ 5

Η Εντολοδόχος Επιτροπή του Πανελληνίου Συνδέσμου των Συντεχνιών κάλεσε τον ελληνικό λαό στο Πεδίο του Άρεως για να συμμετάσχει στον τελετουργικό αναθεματισμό του Βενιζέλου. Στην τελετή ο μητροπολίτης Αθηνών, περιστοιχισμένος από την Ιερά Σύνοδο, έριξε τον πρώτο λίθο λέγοντας (Πηγή: Χρ. Χουρμουζιος, Τα κατά την 18ην και 19ην Νοεμβρίου 1916 και επέκεινα, Λονδίνο 1919, σ. 195):

«Κατά Ελευθερίου Βενιζέλου συλλαμβάνοντος Αρχιερείς και επιβουλευομένου Βασιλείαν και Πατρίδα ανάθεμα έστω».

          
ΚΕΙΜΕΝΟ 6

Λογοτεχνική μαρτυρία: ο Δημοσθένης Βουτυράς στο διήγημά του "Μέρες τρόμου" (1932) εστιάζει το θέμα του στα Νοεμβριανά και στη μάχη της Αθήνας μέσα από τη ζωή μιας απλής οικογένειας. Ο νεαρός γιος απευθύνεται στον πατέρα του:

«Όλοι τα ίδια είνε. Καταχτητές! … Όσο διοικούν αυτοί, οι μπεμπέδες, θα αιματοκυλιέται ο κόσμος! … Τι Κάιζερ, τι Τσάρος, τι Πρόεδρος! Όλοι το ίδιο είνε μόνο τα ονόματα αλλάζουν! … Κ΄ έπειτα για να τα πούμε και όπως τα θέλεις: Όταν παλεύουν άλογα βαρβάτα τι θέλει το πετειναράκι να μπει στη μέση; (…) δεν το ξέρει κείνος, ο Βενιζέλος σου δα, πως ένα πάτημα από φιλικό πόδι αλόγου, θα το συντρίψει; (…) Είμαι κατά των πολέμων, γιατί, το μικρότερο, μόνο η Ειρήνη φέρνει την ευτυχία: ο πόλεμος, και νικηφόρος να ΄νε, τη φτώχεια και την ατιμία»! …

Χαρακτηριστικός είναι και ο τρόπος που τελειώνει το διήγημα με το μονόλογο του νεαρού ήρωα:

«Μελαγχολία όμως τώρα αισθάνθηκε να τον κυκλώνει.

- Μα γιατί λυπούμαι, είπε, γιατί λυπούμαι; Εμένα η πατρίδα μου και του κάθε καλού ανθρώπου, που αισθάνεται, όχι την ψεύτικη ελευθεριά, που μέσα μας φυλακίζει το κράτος και το έθνος, η πατρίδα είνε η κάθε γωνιά η ελεύθερη που ΄χει ανοιχτόν ορίζοντα! Είνε το μέρος που μένουν πολίτες ελεύθεροι, τίμιοι και καλοί και το κράτος δεν υπάρχει να στραγκαλίσει τη σκέψη και να ρουφήξει ιδρώτα και αίμα»!

ΚΕΙΜΕΝΟ 7

Λογοτεχνική μαρτυρία: Το μυθιστόρημά του Κώστα Παρορίτη "Ο Κόκκινος Τράγος" (1924) διαδραματίζεται από τα μέσα Νοεμβρίου 1916 ως τα μέσα της επόμενης χρονιάς. Όταν ένας φοιτητής επισημαίνει ότι η τιμή της πατρίδας τού επιβάλλει να αντισταθεί στους Γάλλους την παραμονή των Νοεμβριανών, ο ξυλουργός Λείψανος του απαντά:

«Άλλη είναι η πατρίδα η δική σου κι άλλη η πατρίδα του πλούσιου. Αυτό είναι το σωστό, φτάνει μόνο να το σκεφτείς και μοναχός σου. (…) Λοιπόν, απόχτησε πρώτα πατρίδα δική σου κι ύστερα βλέπουμε για την τιμή της».

ΚΕΙΜΕΝΟ 8

Λογοτεχνική μαρτυρία: Ο Αντώνης Τραυλαντώνης στο μυθιστόρημά του «Λεηλασία μιας ζωής» (1934) κάνει εκτεταμένη αναφορά στα Νοεμβριανά. Την ιστορία αφηγείται ένας νέος δικαστικός, ο Αγγελής, ο οποίος στις αρχές του 1917 έφτασε στην Αθήνα επιδιώκοντας προαγωγή:

«Ήταν Γενάρης του 1917, δύο μήνες σχεδόν ύστερ΄ από κείνα τα τρομερά Νοεμβριανά.

Ο κόσμος όλος άνω - κάτω. Το κράτος μας βρίσκονταν σε διάλυση. Το μισό είχε υποδουλωθεί από τους Αντάντηδες, το άλλο μισό αλληλοτρώγονταν και μέρα με την ημέρα κολοβώνονταν περισσότερο.

Ο Φουρνιέ, ο Γκυγεμέν, ο Ροκφέιγ, ο Έλλιοτ, ο Μποσδάρι, οι Σενεγαλέζοι, κυριαρχούσαν στη ζωή και στην ψυχή όλων.

Λίγο πριν, είχε γίνει το ανάθεμα του Βενιζέλου, και ίσως να βρίσκονταν ακόμα στην κορυφή του σωρού το αιματωμένο κεφάλι του αποκεφαλισμένου ταύρου, που είχαν στήσει εκεί για να συμβολίζει την καρατόμηση.

Ο αποκλεισμός εστένευε, και από το Κερατσίνι στέλνονταν ή περιμένονταν κάθε στιγμή τα τρομερά τελεσίγραφα.

Η πείνα δεν είχε ακόμα πάρει την απελπιστική έκταση και ένταση που πήρε αργότερα, το ψωμί όμως ήταν μαύρο, ανακατωμένο με κριθάρι (το χαρουπόψωμο βγήκε αργότερα), κι ο φωτισμός είχε ελαττωθεί τόσο, ώστε από τις δέκα το βράδυ και η Ομόνοια ακόμα ήταν κατασκότεινη».